Odbijanie wiezniow

Odbijanie wiezniow, Żołnierze Wyklęci

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Kazimierz Krajewski
Akcje uwalniania więźniów z więzień, obozów oraz placówek UBP i NKWD
1944–1948
(wstępna próba bilansu)
Celem niniejszego szkicu jest dokonanie próby oceny działań podziemia
niepodległościowego w warunkach okupacji sowieckiej, polegających na uwalnianiu
więźniów, zwłaszcza z więzień, obozów i siedzib UBP. Pomocniczo, dla przeprowadzenia
wstępnego rozeznania, podane zostaną teŜ przykłady uwalniania więźniów z aresztów MO,
konwojów oraz ze szpitali. Dokonane zestawienie z pewnością nie jest wyczerpujące, pozwoli
jednak na wyrobienie sobie obrazu skali i jakości tego szczególnego rodzaju akcji zbrojnych,
będących najbardziej spektakularnymi operacjami podziemia.
Po zajęciu Polski przez okupacyjne wojska sowieckie i zainstalowaniu się
kolaboranckiego reŜimu komunistycznego, zmieniły się warunki działania podziemia
niepodległościowego, a takŜe organizacyjne formy jego funkcjonowania. Inne teŜ, niŜ w
latach okupacji niemieckiej, były czynniki determinujące jego aktywność. Cała historia
podziemia poakowskiego – od Delegatury Sił Zbrojnych po Zrzeszenie „Wolność i
Niezawisłość” – jest historią prób zdemobilizowania podziemia o masowym charakterze,
zminimalizowania jego działalności zbrojnej, a wreszcie jego głębokiego przeprofilowania z
form wojskowych na bardziej „cywilne”: obywatelskie, uzupełniające i dopełniające
istniejącą do pewnego momentu legalną opozycję polityczną. Oczywiście zdemontowanie
działającej od pięciu lat organizacji wojskowej, liczącej ponad 450.000 ludzi, nie było sprawą
prostą, tym bardziej, iŜ musiało się to odbywać w warunkach bardzo silnego terroru zarówno
okupacyjnych wojsk sowieckich, jak równieŜ kolaboranckich „polskich” władz
komunistycznych. Wspomniana juŜ realistyczna, „likwidatorska” tendencja, zmierzająca
wpierw do rozformowania organizacji wojskowej, a potem – wobec niemoŜliwości jej
pełnego zdemontowania – do przeprofilowania w formy bardziej „cywilne”, dominować
będzie do końca istnienia centralnego poakowskiego ośrodka kierowniczego.
W stopniowo „zwęŜającym się” obszarze akcji czynnej polskiego powojennego
podziemia niepodległościowego, skierowanej przeciwko sowieckim siłom okupacyjnym i
wojskowo-policyjnym słuŜbom „rodzimego” komunistycznego reŜimu, moŜna dokonać próby
określenia typologii prowadzonych działań zbrojnych.
MoŜemy wyróŜnić trzy podstawowe
formy dokonywanych wówczas akcji:
·
Działania przeciw formacjom mundurowym władz komunistycznych. W tej kategorii
mieszczą się m.in. otwarte walki z grupami operacyjnymi wojskowych i policyjnych sił
komunistycznych (takŜe Wojsk Wewnętrznych NKWD), akcje na więzienia i w ogóle
akcje uwalniania więźniów, akcje przeciw posterunkom czy nawet garnizonom sił
komunistycznych.
·
Zwalczanie agentury „polskiego” resortu bezpieczeństwa i sowieckich słuŜb specjalnych
(NKWD i „Smierszu”).
·
Działania mające na celu zdobywanie środków materialnych, niezbędnych dla
funkcjonowania oddziałów podziemia.
Na przestrzeni lat zmieniało się natęŜenie występowania wymienionych form
aktywności konspiracji zbrojnej. Działania przeciw agenturze występowały we wszystkich
okresach istnienia podziemia niepodległościowego – nawet jeszcze w latach pięćdziesiątych.
2
Jednak pierwsza kategoria działań, skierowanych przeciw siłom mundurowym reŜimu
komunistycznego, charakterystyczna była zwłaszcza dla okresu do amnestii 1947 r. Później
stała się coraz rzadsza. PrzewaŜały wówczas działania skierowane na zdobywanie
zaopatrzenia i wspomniane juŜ zwalczanie agentury.
Zwraca uwagę, Ŝe większość wymienionych kategorii działań (dwa pierwsze punkty)
– w gruncie rzeczy mieści się w ramach pojęcia działań z zakresu samoobrony. Nawet otwarte
walki i potyczki, gdyŜ zazwyczaj starcia te były wynikiem inicjatywy operacyjnej sił
komunistycznych. TakŜe akcje przeciw posterunkom, gdyŜ atakowano głównie te, które
stwarzały największe zagroŜenie dla podziemia i społeczeństwa.
W pierwszym okresie funkcjonowania konspiracji poakowskiej – w trzech pierwszych
kwartałach roku 1945 – dowództwa wszystkich struktur terenowych podległych Delegaturze
Sił Zbrojnych, pomimo jej negatywnej oceny co do rozszerzania działań zbrojnych i akcji
partyzanckiej będącej w znacznej mierze pochodną poglądów płk Jana Rzepeckiego na tę
kwestię
1
, zalecały i w praktyce realizowały działania z zakresu samoobrony. Organizacje
lokalne, takie jak Armia Krajowa Obywateli (Armia Krajowa Obywatelska), Ruch Oporu
Armii Krajowej, Konspiracyjne Wojsko Polskie – nie tylko dopuszczały podejmowanie
działań z zakresu samoobrony, ale wręcz zalecały je podległym sobie siłom. JuŜ jeden z
pierwszych rozkazów Komendy Białostockiego Okręgu AK–AKO nakazywał dowódcom
obwodów zorganizowanie sprawnie działających oddziałów zdolnych do przeciwstawiania się
komunistycznym siłom okupacyjnym:
Krótkie wytyczne organizacji:
[...]
Zorganizować i
posiadać silne, zdecydowane i pewne kedywy partyzanckie – jako samoobrona
2
.
Poszczególne, zdecentralizowane struktury obwodowe ROAK powoływały swoje własne
oddziały bojowe i dywersyjne. Akcje z zakresu samoobrony były jednym z ich głównych
zadań. W Konspiracyjnym Wojsku Polskim na mocy rozkazu kpt. Stanisława Sojczyńskiego
„Warszyca” z dniem 16 sierpnia 1945 r. wydzielono specjalny pion przeznaczony do działań
tego rodzaju, występujący pod nazwą „Samoobrona i Ochrona Społeczeństwa” (SOS).
Formacje obozu narodowego nie podlegały rozterkom typu – „bić się czy nie bić?” –
tak charakterystycznym dla nurtu podziemia poakowskiego. Ich dowództwo konsekwentnie
uwaŜało, Ŝe
obcy najazd nadal trwa
i naleŜy mu się przeciwstawiać, takŜe metodami
zbrojnymi. Jednak stosunkowo szybkie, bo juŜ zimą 1946 r., rozbicie przez UBP Komendy
Głównej NZW sprawiło, Ŝe wysiłek militarny tej drugiej co do wielkości formacji powojennej
konspiracji niepodległościowej – pozostawał rozdrobniony i nabierał wymiaru lokalnego.
Rozkazodawstwo dowództwa Zrzeszenia WiN jeszcze bardziej niŜ w czasach DSZ
zawęŜało pojęcie dopuszczalnej samoobrony, sprowadzając ją w załoŜeniu do rozpoznania i
swego rodzaju profilaktyki
3
. Jednak poszczególne struktury okręgowe WiN, zwłaszcza
naleŜące do Obszaru Centralnego Zrzeszenia, nie zrezygnowały z wojskowych form pracy –
utrzymując własne oddziały partyzanckie i dyspozycyjne, których zadaniem było
prowadzenie samoobrony. Nawet w obrębie Obszaru „Południowego”, m.in. w Okręgu WiN
Kraków, dopuszczano istnienie sprawnych i dyspozycyjnych grup samoobrony, których
1
W odezwach do Ŝołnierzy oddziałów partyzanckich była m.in. mowa o „zwyrodnieniu Ŝycia leśnego” (dziwne,
Ŝe Rzepecki zauwaŜył to zjawisko dopiero w czasie okupacji komunistycznej, tak jakby nie istniało ono w czasie
okupacji niemieckiej). Delegat Sił Zbrojnych nakazywał teŜ przeciwstawianie się samowoli i wybrykom grup
leśnych „spod znaku istotnej reakcji społecznej” (skandaliczne, ale chodziło tu właśnie o tych, którzy najmocniej
stawiali opór reŜimowi komunistycznemu – Ŝołnierzy NSZ i NZW). Kierując pracą struktur skupiających
wszystko, co w społeczeństwie polskim było najlepsze, Rzepecki do końca nie był w stanie wznieść się ponad
swoje własne przekonania i fobie społeczno-polityczne, nie odpowiadające bynajmniej dąŜeniom większości
narodu.
2
Rozkaz Komendy Białostockiego Okręgu AK–AKO nr 10 z 15 lutego 1945 r., ASW w Warszawie, akta WSR
w Warszawie, Sr 61/46, t. III.
3
Wskazówki postępowania wobec funkcjonariuszy UB
wydane przez I ZG WiN [w:] „Zrzeszenie Wolność i
Niezawisłość w dokumentach”, t. 1, Wrocław 1997, s. 138–139.
3
zadaniem miały być m.in.
ewentualne skoki na więzienia celem uwolnienia więźniów
politycznych
4
.
Wspólną cechą wszystkich większych struktur niepodległościowych, zarówno
poakowskich jak i wywodzących się z obozu narodowego, przy zasygnalizowanej tendencji
do ograniczania akcji zbrojnej, było jednak zalecanie podejmowania działań z zakresu
samoobrony polegających na uwalnianiu więźniów. Były one na tyle skuteczne i dotkliwe dla
władz komunistycznych, Ŝe 29 V 1946 r. Minister Bezpieczeństwa Publicznego gen. S.
Radkiewicz wydał specjalny rozkaz nr 54 w sprawie zabezpieczenia obronności więzień i
konwoju transportu więźniów przed napadami. Stwierdzał w nim m.in., Ŝe
Szefowie WUBP
wzmagając swoje wysiłki w kierunku aktywnej walki z bandytyzmem, zaniedbują sprawę
więziennictwa i środków zabezpieczających utrzymanie zdobytych osiągnięć w walce z
bandytyzmem
[sic]
.
Jedno rozbite przez bandytów więzienie lub transport, niszczy rezultat
długotrwałych trudów, walk i ofiar setek pracowników aparatu B
[bezpieczeństwa]
P
[ublicznego]
[podkreślenie KK]
. Departament W
[ięzień]
i O
[bozów]
w niewystarczającym
stopniu lustruje więzienia i sprawdza system ubezpieczająco alarmowy oraz przestrzeganie i
sposób wykonania wydanych dotychczas i obowiązujących zarządzeń na wypadek napadu lub
buntu
[...].
W związku z tym rozkazuję szefom WUBP do dnia 15 czerwca 1946 r.:
a.
Przejrzeć plany obrony więzień,
b.
Skontrolować zaopatrzenie w broń i amunicję,
c.
Wydać potrzebne zarządzenia w sprawie uzupełnienia planów obrony i zaopatrzenia w
broń,
d.
Wyznaczyć imiennie i funkcyjnie w Wojewódzkich i Powiatowych U
[rzędach]
B
[ezpieczeństwa]
pracowników odpowiedzialnych za nadzorowanie bezpieczeństwa
więzień oraz ich zastępców,
e.
Wyznaczyć w Wojewódzkim Wydziale W
[ięzień]
i O
[bozów]
pracowników, mających
pełnić funkcję zastępców dowódców konwojów (zgodnie z rozkazem nr 60 z dn. 27
września 1945 r. i Okólnikiem Departamentu W
[ięzień]
i O
[bozów]
nr 91 z dn. 11
października 1945 r.) przy transporcie więźniów
5
.
Naczelnikom Wydziałów Personalnych WUBP polecono skontrolować stan kadry
więziennictwa, element
nie nadający się do słuŜby stopniowo usuwać
, wzmocnić kadry przez
przydzielenie
zdyscyplinowanych, wypróbowanych i politycznie pewnych Ŝołnierzy
[sic]
z
aparatu bezpieczeństwa
oraz zwerbować nowych straŜników
6
. Dowództwu KBW polecono
zaś przydzielić stałą ochronę dla 34 więzień i obozów wyszczególnionych w odrębnym
rozkazie.
Udane akcje uwalniania więźniów naleŜały do najdotkliwszych działań przeciwko
reŜimowi komunistycznemu. Działania te, w których poświęcając własne Ŝycie niesiono
wolność konspiracyjnym towarzyszom broni i rodakom, naleŜą do najchlubniejszych kart
podziemia niepodległościowego.
1944
akcje na więzienia i siedziby UBP
4
Opracowanie szefa wywiadu Okręgu WiN Kraków Józefa Zabrzeskiego „Przygodzkiego” z czerwca 1946 r.
dotyczące koncepcji połączenia grup „Jędrusiów” i „Lisa” celem utworzenia jednostki samoobrony [w:] S.
Wałach,
Świadectwo tamtym dniom ...
, t. 1, Kraków 1974, s. 464–465.
5
Ibidem.
Rozkaz nr 54
Ministra Bezpieczństwa Publicznego gen. S. Radkiewicza
w sprawie zabezpieczenia obronności
więzień przed napadami i konwoju transportu więźniów
, d. CAW 1582/75/89, k. 40–41, obecnie AIPN BU.
6
4
19 sierpnia 1944 r., Hrubieszów
. Liczący 100 Ŝołnierzy oddział AK pod
dowództwem komendanta Obwodu – kpt. Mariana Gołębiewskiego „Stera” – wszedł w nocy
do miasta, opanował więzienie i uwolnił 12 Ŝołnierzy AK (odebrano teŜ broń skonfiskowaną
przez Armię Sowiecką rozbrajanym oddziałom AK, zmagazynowaną w mieście)
7
.
Sierpień 1944 r. (
brak dokładnej daty),
Zamość
.
Sześcioosobowa grupa por. Józefa
Śmiecha „Ciąga” zaatakowała więzienie i odbiła 18 więźniów politycznych
8
.
7 października 1944 r., Zamość
.
Czteroosobowy patrol AK dowodzony przez pchor.
Edwarda Błaszczaka „Groma” uwolnił z więzienia 34 osoby, w większości Ŝołnierzy AK.
Akcję poprzedziło rozpoznanie przygotowane przez dwie dziewczyny naleŜące do AK, które
obserwowały więzienie z sąsiedniego budynku usytuowanego na wprost bramy więziennej
9
.
7/8 października 1944 r., Rzeszów
. Nieudane uderzenie grupy AK na więzienie.
Przedwczesne starcie przyczyniło się do niepowodzenia akcji
10
.
Październik 1944 r.
(pierwsza dekada – brak dokładnej daty),
Sokołów Podlaski
.
Nieudana próba rozbicia siedziby PUBP przez Obwodowy Patrol śandarmerii dowodzony
przez pchor. Adama Tutaka „Znicza”, wzmocniony zmobilizowanymi Ŝołnierzami sieci
terenowej (łącznie około 40 ludzi), w celu uwolnienia komendanta Obwodu AK mjr Jerzego
Sasina „Rosę”. Akcja nie powiodła się, bowiem po wejściu partyzantów do miasta doszło do
walki ze stacjonującą w pobliŜu PUBP jednostka WW NKWD. Oddział wycofał się ze stratą
kilku rannych (mjr „Rosa” został skazany przez wojskowy sąd sowiecki na karę śmierci i
rozstrzelany w lutym 1945 r.)
11
.
Październik 1944 r.
(brak dokładnej daty). Z więzienia w Krasnymstawie miejscowa
grupa AK odbiła 5 osób
12
.
2 listopada 1944 r., Tarnobrzeg
.
Brawurowa akcja por. Kazimierza Bogacza
„Bławata”, szefa Kedywu Obwodu Tarnobrzeg, na więzienie w tymŜe mieście. Tylko przy
pomocy jednej łączniczki – Władysławy śarów „Małej” – przedostał się on przez mur,
rozbroił straŜnika i wypuścił 15 więźniów politycznych
13
.
Listopad 1944 r. (
brak dokładnej daty),
Biała Podlaska
.
Akcja na więzienie
przeprowadzona przez dziewięcioosobowy patrol Ŝołnierzy byłego OP-34 pp AK, dowodzony
przez kpr. Roberta Domańskiego „Jaracha”. Dzięki dobremu rozpoznaniu wywiadowczemu
przeprowadzonemu przez dwie „wtyczki” wewnątrz straŜy więziennej i zaskoczeniu akcję
wykonano bez rozlewu krwi. Uwolniono kilku akowców, w tym por. Aleksandra Wereszkę
„Rocha”, który był głównym obiektem akcji
14
.
7 grudnia 1944 r., Zamość
. Kilkuosobowa grupa AK pod dowództwem ppor.
Tadeusza Kuncewicza „Podkowy” opanowała więzienie i wypuściła z niego 19
aresztowanych
15
.
13 grudnia 1944 r., Brzozów
.
Akcja na areszt PUBP wykonana przez grupę
wydzieloną ze zgrupowania oddziałów mjr DraŜy Sotirovicia (kryptonim „Warta”). Oddział
pozorujący grupę resortu prowadzącą złapanych dezerterów opanował areszt. Uwolniono 11
A. K. Kunert,
Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej 1939–1945
, Warszawa 1966, s. 348.
8
R. Wnuk,
Lubelski Okręg AK–DSZ–WiN 1944–1947
, Warszawa 2000, s. 269.
9
R. Wnuk, op. cit., s. 271.
10
J. Łopuski,
Losy Armii Krajowej na Rzeszowszczyźnie (sierpień–grudzień 1944). Wspomnienia i dokumenty
,
Warszawa 1990, s. 283–295; B. Satalecki,
Akcja na więzienie w Rzeszowie 7–8 października 1944 (dokumenty)
,
„Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 1, Kraków 1995, s. 118–125.
11
W. Piekarski,
Obwód Armii Krajowej Sokołów Podlaski „Sęp”, „Proso”. Obwodowy Patrol śandarmerii
1944–1945
, Warszawa 1994, s. 115–117.
12
R. Wnuk, op. cit., s. 270.
13
Z. K. Wójcik, A. Zagórski,
Na katorŜniczym szlaku
, Warszawa 1994, s. 41.
14
A. Wereszko,
W szregach walczącego Podlasia. Zapiski oficera Armii Krajowej i Zrzeszenia Wolność i
Niezawislość 1939–1947
, Biala Podlaska 2006, s. 185.
15
R. Wnuk, op. cit., s. 275.
7
5
akowców. 27 volksdeutschów i Niemców pozostawiono w celach. Bezpośrednim powodem
akcji stała się „wsypa” w obwodzie Brzozów, w wyniku której „Śmiersz” aresztował około
150 osób
16
.
1945
akcje na obozy NKWD i MBP
26 marca 1945 r., Błudek
(pow. Tomaszów Lubelski). Oddziały ppor. Konrada
Bartoszewskiego „Wira” (30 Ŝołnierzy) i ppor. Mariana Wardy „Polakowskiego” (40
Ŝołnierzy) rozbiły obóz NKWD, będący filią więzienia w Zamościu. Rozbrojono kompanię
wartowniczą w sile 120 ludzi, rozstrzelano komendanta mjr Włodzimierza Konowałowa,
prokuratora i dwóch oficerów. Jeden oficer i Ŝołnierz polegli podczas krótkiej próby oporu
podczas opanowywania obozu przez partyzantów. Więźniowie zostali niestety wcześniej
wywiezieni przez Rosjan
17
.
27 marca 1945 r., Skrobów
(pow. Lubartów).
Z obozu dla internowanych oficerów
AK w wyniku zorganizowanej ucieczki wydostało się 48 akowców. Grupa spiskowców
rozbroiła wartowników (zabrano 2 rkm, 12 PPSZ i 17 kb). Dowódcą buntu i zbiorowej
ucieczki był Piotr Mierzwiński „Wierny”. Zbiegowie dołączyli do poakowskiego oddziału
partyzanckiego „Orlika”, gdzie utworzyli odrębny pluton
18
.
29/30 kwietnia 1945 r., Zimne Wody
. Komendant obozu „dla internowanych
renegatów i zdrajców”, por. Alojzy Bruski (b. dowódca zgrupownia partyzanckiego AK w
Borach Tucholskich) zbiegl do lasu wraz z podległą sobie zalogą wartowniczą, umoŜliwiając
więźniom ucieczkę
19
.
20/21 maja 1945 r.,
Rembertów
.
Atak oddziałów poakowskiego Obwodu Mińsk
Mazowiecki na obóz dla akowców, strzeŜony przez jednostkę NKWD w sile około 150
funkcjonariuszy. W operacji uczestniczyły: oddział partyzancki dowodzony przez Edwarda
Wasilewskiego „Wichurę” i oddział dywersyjny dowodzony przez Edwarda Świderskiego
„Wichra” – łącznie 44 Ŝołnierzy (całością dowodził „Wichura”) na obóz NKWD. Uwolniono
około 700 spośród 2.000 więźniów. Około 200 zbiegów zostało ujętych przez pościg. Podczas
walki, jaka wywiązała się przy zdobywaniu obozu, sowieci ponieśli znaczne straty w
ludziach, oceniane na od 15 do kilkudziesięciu zabitych i rannych. Ze strony oddziałów
„Wichury” było 3 rannych
20
.
2 czerwca 1945 r., Piotrków
. Akcja poakowskiej grupy partyzanckiej dowodzonej
przez ppor. Stanisława Karlińskiego „Burzę” na obóz, w którym więzieni byli akowcy,
Niemcy i Volksdeutsche. Uwolniono duŜą grupę więźniów, w tym rodzinę „Burzy”
21
.
Październik 1945 r.
(brak dokładnej daty),
Jaworzno
. Nieudana próba ataku na obóz
przez nieustaloną grupę, odparta przez KBW i StraŜ Obozową
22
.
D.M. Sotirović,
Europa na licytacji
.
Od czetników Michajlovicia do lwowskiej AK. Wspomnienia oficera
serbskiego „DraŜy”,
Warszawa 2000, s. 273–275; Z. Nawrocki,
Akcja na areszt UB w Brzozowie (13 grudnia
1944)
, „Studia Rzeszowskie”, t. 8:2002 nr 2, s. 29–40.
17
R. Wnuk, op. cit., s. 290–292.
18
J. Ślaski,
Skrobów. Dzieje obozu NKWD dla Ŝołnierzy AK 1944–1945
, Warszawa 2003, s. 107–118.
19
K. Komorowski,
Konspiracja pomorska 1939-1947. Leksykon
, Gdańsk 1993, s. 38.
20
IPN BU 0148/8, t. 1, Charakterystyka nr 81 dotycząca bandy o zabarwieniu sanacyjnym pod nazwą Armia
Krajowa działającej w 1945 r. na terenie b. pow. Mińsk Mazowiecki zorganizowanej i dowodzonej przez
Edwarda Wasilewskiego ps. „Wichura”; S. Madrak,
Akcja Rembertów
, „Karta”, nr 2: 1991, s. 89–105.
21
E. Soliński,
Działalność samodzielnej grupy KWP „Lasy” pod dowóztwem „Warszyca” i jej likwidacja
(styczeń 1945 – czerwiec 1946)
[w:]
W walce ze zbrojnym podziemiem
, red. M. Turlejska, Warszawa 1972.
22
M. Korkuć,
Zostańcie wierni tylko Polsce… Niepodległościowe oddziały partyzanckie w Krakowskiem (1944–
1947)
, Kraków 2002, s. 421.
16
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

happyhour.opx.pl