Odbudowa Szczytna po II wojnie ...

Odbudowa Szczytna po II wojnie światowej, JULII

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ZARZĄDZANIE KRAJOBRAZEM KULTUROWYM  
Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 10
 
Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, 2008 
 
Iwona L
IŻEWSKA 
 
 
Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków 
 
Olsztyn, Polska  
e‐mail: 
 
 
 
 
ZARZĄDZANIE KRAJOBRAZEM KULTUROWYM  
MAŁEGO MIASTA. PRZEOBRAŻENIA URBANISTYCZNO‐
ARCHITEKTONICZNE MIASTA SZCZYTNO  
NA PRZESTRZENI XX WIEKU 
 
 
 
słowa kluczowe: 
małe miasta, urbanistyka, Warmia I Mazury, przeobrażenia  
                               przestrzenne 
 
WPROWADZENIE 
 
Warmia i Mazury, to region który przed II wojną światową stanowił część nie‐
mieckiej prowincji Prusy Wschodniej, zaś po roku 1945 został włączony w granice 
państwa polskiego (północna część wschodniopruskiej prowincji wraz ze stołecznym 
Królewcem znalazła się po stronie rosyjskiej). Obecnie stanowi zasadniczą część woj. 
warmińsko‐mazurskiego,  wytyczonego  w  obecnych  granicach  administracyjnych  
w 1999 r.  
Prusy Wschodnie zostały wydzielone administracyjnie  jako prowincja Rzeszy 
Niemieckiej w 1878 r. Na początku XX w. obejmowały obszar 36 987 km
2
, i zamiesz‐
kiwane były przez ponad 2 miliony ludności. Podzielone na trzy rejencje – króle‐
wiecką, olsztyńską i gąbińską – liczyły w sumie 67 miast. Po II wojnie światowej  
w granicach państwa polskiego znalazło  się 40 miast wschodniopruskich. Celem 
opracowania  jest  przedstawienie  przeobrażeń  przestrzennych  wybranych  miast 
Warmii i Mazur.  
 
HISTORIA ROZWOJU MAŁYCH MIAST NA OBSZARZE WARMII I MAZUR 
 
Najstarsza i najliczniejsza grupa miast to ośrodki o metryce średniowiecznej, za‐
kładane na prawie magdeburskim lub chełmińskim, charakteryzujące się regularnym 
69 
 układem przestrzennym, z kwadratowym lub prostokątnym centralnie usytuowa‐
nym rynkiem i regularną siatką ulic. Należą do nich min. Barczewo (1364), Biskupiec 
Reszelski (1395), Braniewo (1254), Dobre Miasto (1329), Frombork (1310), Jeziorany 
(1338), Lidzbark Warmiński (1308), Olsztyn (1353), Orneta (1313), Pieniężno (1312), 
Reszel (1337), Barciany (1359), Bartoszyce (1332), Pasym (1386), Sępopol (1351), Sro‐
kowo ( 1405). Znacznie mniej liczna grupa to miasta nowożytne, zakładane od XVI 
do XVIII w., w  większości rozwijające się wcześniej na prawach osady, zazwyczaj  
w cieniu zamku. Podniesione do rangi miasta tworzyły układ charakteryzujący się 
brakiem wykształconego, jednolitego placu targowego, którego funkcje przejmowała 
szeroka, wiejska ulica (Pisz, Węgorzewo w XVII w. oraz Ryn, Orzysz i Biała Piska, 
Szczytno w XVIII w.).  
W drugiej połowie XIX w. niektóre miasta Prus Wschodnich przeżywały inten‐
sywne  przeobrażenia. Niekwestionowaną  pozycję miał  stołeczny  Królewiec,  cen‐
trum administracyjno‐gospodarcze i stolica kulturalna prowincji. Przez cały okres 
funkcjonowania w państwie pruskim, a potem niemieckim zachowywał on swoją 
dominującą pozycje. Z końcem XIX stulecia wzniesiono tu szereg monumentalnych 
budowli użyteczności publicznej (m.in. siedzibę rządu prowincjonalnego, gmachy 
sądów  okręgowego  i  krajowego,  budynek Nowej Giełdy  czy Palestra Albertina), 
powstała też reprezentacyjna zabudowa mieszkaniowa w typie wielkomiejskiej ka‐
mienicy. Intensywny rozwój przestrzenny i przeobrażenia architektoniczne przeży‐
wały też inne miasta prowincji. Należały do nich, błyskawicznie zyskujące na zna‐
czeniu Olsztyn, Tylża  i Wystruć,  jak również  inne ośrodki o  istotnym znaczeniu  
gospodarczym i kulturalnym, jak Braniewo, Ełk, Gąbin, Giżycko, Kętrzyn, Ostróda. 
Znacznie wolniej i na mniejszą skalę procesy te przebiegały w niewielkich, prowin‐
cjonalnych miasteczkach, o rolniczym charakterze (Dąbrówno, Mrągowo, Nidzica, 
Pasym, Pisz, Szczytno). Wprawdzie z początkiem XX w. wkroczyła na te obszary 
kamienica czynszowa o eklektycznym wystroju, jednakże długo jeszcze ich zabudo‐
wa  zachowała  swoją  strukturę  i  skromną,  klasycyzująca  formę,  wywodzącą  się  
z początków XIX w. Większość z nich, mimo zwiększonej – czasami nawet kilka‐
krotnie – powierzchni do początku XX w. zachowało też swoje pierwotne rozplano‐
wanie.  Dla  znacznej  części  wschodniopruskich  ośrodków  miejskich  zasadnicze 
zmiany przyniosła I wojna światowa. 
Ofensywa  rosyjska przeprowadzona  latem 1914  r. była dla Prus Wschodnich 
prawdziwą katastrofą. Armia carska zajęła całą wschodnią i południową część pro‐
wincji. W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo około 2/3  jej terytorium.  
W większym lub mniejszym stopniu zniszczenia wojenne dotyczyły 35 miast. Straty, 
zwłaszcza w zabudowie mieszkaniowej i gospodarczej były bardzo dotkliwe, zaś 
skala zróżnicowana, np.: Biskupiec Reszelski – 10 budynków, Działdowo – 152 do‐
my, Ełk – blisko 160 budynków, Gołdap – 91 domów – Nidzica – 167 budynków, 
Olsztynek – 199 domów, Szczytno – 160 domów 
(Salm, 2006)
. Już w 1914 r. dyskuto‐
wano  nad  odpowiednim  sposobem  odbudowy  prowincji.  Postulowano  zerwanie  
70 
z wszechobecnym eklektyzmem, w miejsce którego lansowano styl odwołujący się 
do  swojskości  i  rodzimych  tradycji. 
„
W  Prusach Wschodnich  budować  zgodnie  
z charakterem regionalnym [heimatlich bauen] znaczy spełniać wszystkie wymaga‐
nia wynikające z właściwości kraju i jego klimatu, to znaczy budować w oparciu  
o prosty, zwyczajny materiał budowlany znajdujący się na miejscu; to znaczy nie 
wykorzystywać jakiś nieznanych tradycji budowlanych, tylko te które sprawdziły się 
tutaj przed wiekam
”
1
.
 
Istotny wpływ na kierunek odbudowy miały, silne w niemiec‐
kim środowisku architektonicznym początku XX w., tendencje zmierzające do od‐
nowy niemieckiej architektury poprzez poszukiwanie nowego, narodowego stylu. 
Punktem wyjścia dla reformatorów niemieckich stało się mieszczańskie budownic‐
two  z przełomu XVIII i XIX w., tzw. „styl z około 1800” .  
Również  w  Prusach Wschodnich  znalazł  on  swoich  zwolenników,  stając  się 
punktem  odniesienia  dla  teoretyków  i  projektantów.  „Budowlane świadectwa 
dwóch okresów dziejowych określają istotę miejscowości w Prusach Wschodnich, są 
to średniowieczna,  zakonna  sztuka  budowlana  z  cegły,  przetrwała  pod  postacią 
zamków i kościołów, oraz drobnomieszczańskie tynkowane budowle z czasów mię‐
dzy ok. 1720 –do 1830; można powiedzieć, że głównie z okresu około 1800
”
2
 .  
 
PRZEOBRAŻENIA PRZESTRZENNE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 
 
Odbudowę rozpoczęto od uregulowań prawno‐finansowych
3
. Wydano szereg od‐
powiednich przepisów dotyczących kredytów, odszkodowań wojennych oraz zasad 
przyznawania pomocy finansowej. Powołano też odpowiednie służby budowlane 
mające czuwać nad właściwym przebiegiem odbudowy. Centralnym urzędem był 
Główny  Urząd  Doradztwa  Budowlanego  (Hauptbauberatungsamt)  z  siedzibą  
w Królewcu, któremu podlegały przypisane odpowiednim rejencjom oddziały lo‐
kalne (Bauberatungsamt) kierowane przez architektów okręgowych (Bezirksarchi‐
tekten). Kompetencje  tych  służb  były bardzo  szerokie. W  zależności  od  szczebla 
władzy – rola urzędu centralnego była bardziej strategiczna, oddziały lokalne zaj‐
mowały się konkretnymi projektami i inwestycjami ‐ działalność polegała na wspie‐
raniu, kierowaniu i zarządzaniu odbudową. Główny Urząd Doradztwa Budowlane‐
go zajmował się przygotowywaniem prac związanych z regulacjami urbanistyczny‐
mi,  opracowywaniem  planów  zabudowy,  przygotowywaniem  i wprowadzaniem 
 
 
 _____________________________ 
1 
Kurt Frick, Von neuen Bauen in Ostpreussen, za: R.Traba „Wschodniopruskość, ISP PAN Warszawa 
2005,  s. 189. 
2 
Wypowiedź Wernera Lindnera, przewodniczącego Bund Heimatschutz z 1915 r., za: J.Salm,  Odbudowa 
miast wschodniopruskich po I wojnie światowej, Olsztyn 2006, s. 73.  
3 
Szczegółowy opis oraz tło organizacyjne odbudowy miast wschodniopruskich. w: J.Salm,  Odbudowa 
miast wschodniopruskich po I wojnie światowej, Olsztyn 2006, ss. 79 – 88. 
71 
przepisów lokalnych, powoływaniem architektów okręgowych, rozsądzaniem spo‐
rów w sprawach wątpliwych. Do jego zadań należało też zatwierdzanie źródeł na‐
bycia i wytworzenia materiałów budowlanych, jak również ich sprawdzanie i roz‐
dział. Godnym podkreślenia  jest fakt, iż ważną rolę odgrywać miała działalność‐
wspierająca i pobudzająca. Zadaniem urzędu było również tworzenie i popularyzo‐
wanie przykładów wzorcowych budowli i typów domów, udzielanie wskazówek na 
temat ochrony zabytków,  jak  też zakładanie  towarzystw budowy osiedli, kolonii 
robotniczych i przedmieść ogrodowych. Urzędy doradcze niższego szczebla miały 
za zadanie przede wszystkim określić faktyczny stan zniszczeń, nadzorować prace 
porządkowe, analizować plany zabudowy, prowadzić doradztwo projektowe oraz 
współuczestniczyć w udzielaniu zgody policji budowlanej na podjęcie prac. Nie‐
zmiernie istotnym jest fakt, iż miały one też prawo do decydowania o wyborze archi‐
tektów i firm, jak również posiadały szerokie kompetencje w zakresie korygowania 
przedstawionych do zatwierdzenia projektów. Krytycy odbudowy posunęli się na‐
wet do nazwania tej praktyki „policją gustu”.  
 
ZMIANY WIZERUNKU MIAST PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ  
 
Kolejny kataklizm przyniosła Prusom Wschodnim II wojna światowa. W wyniku 
ofensywy zimowej (1944/45 r.) oraz grabieżczych działań Armii Czerwonej (1945 r.) 
niemal wszystkie miasta poniosły dotkliwe straty. Trzeba dodać, że tylko nieliczne 
ucierpiały z powodu działań frontowych. Ciężkie boje toczyły się jedynie o Branie‐
wo. Większość miast  wschodniopruskich, opuszczana w pośpiechu przez wycofują‐
ce się oddziały niemieckie i uciekającą ludność cywilną, zajmowana  byłapraktycznie 
bez jednego wystrzału. Szacuje się, że straty spowodowane bezpośrednimi działa‐
niami wojennymi w większości z nich wynosiły zaledwie 1% (Domagała, 1998). 
Ogromną falę zniszczeń przyniosły grabieże i podpalenia wzniecane przez Armię 
Czerwoną zimą i wiosną 1945 r. Tego losu uniknęło zaledwie kilka ośrodków (min. 
Reszel. Barczewo, Mrągowo). Większość miast, w chwili przekazywania ich polskiej 
administracji była morzem ruin i gruzów. Straty wojenne w zabudowie miejskiej 
Warmii i Mazur szacowano aż na 53 % (Lubocka ‐Hoffman, 2004).
 
Zniszczenia były 
tym  bardziej  dotkliwe, że  dotyczyły  głównie  historycznych  centrów  i  obszarów 
śródmiejskich  (Braniewo, Dobre Miasto,  Frombork,  Iława,  Pasłęk). W  niektórych 
przypadkach straty były tak wielkie, że część miast na dziesięciolecia utraciła prawa 
miejskie (Frombork, Kisielice, Miłomłyn, Zalewo).  
Zniszczenia wojenne nie były jednak jedynymi, które dotknęły miasta Warmii  
i Mazur. Kolejne, niepowetowane starty przyniosły dwie wielkie, powojenne akcje – 
odgruzowywania i porządkowania.  
Hałdy  gruzów  jeszcze  długo  po  wojnie  zalegały  znaczne  obszary  miast  
i miasteczek. Początkowo gruz usuwano tylko w zakresie niezbędnym do funkcjo‐
nowania  organizmu miejskiego, w  tym  udrożnienia  powiązań  komunikacyjnych. 
72 
Jednakże z problemem odgruzowywania i uporządkowania całych obszarów miej‐
skich nie można się było uporać jeszcze przez wiele lat. Kilkakrotnie podejmowane 
akcje nie przynosiły oczekiwanych rezultatów, wnosząc w codzienne życie miesz‐
kańców poczucie niepewności i tymczasowości. Jakość życia mieszkańców, zwłasz‐
cza na ziemiach odzyskanych stała się kwestią polityczną. Znalazło to bezpośrednie 
odzwierciedlenie w tezach IX Plenum KC PZPR,  gdzie postulowano aby do końca 
1955 r. usunąć wszystkie ślady wojennych zniszczeń. Towarzyszyła też temu fał‐
szywie pojmowana troska o wizerunek Polski. Sprawnie przeprowadzona akcja po‐
rządkowania miast, miała udowodnić że socjalistyczna Polska radzi sobie z zago‐
spodarowaniem  przejętych  ziem.  Słynna  uchwała  nr  666  Prezydium  Rządu  
z 20.08.1955 r. „w sprawie planowej akcji usuwania pozostałości zniszczeń wojen‐
nych  w  miastach  i  osiedlach
”
,  w  myśl  której,  społecznej  akcji  porządkowo‐
rozbiórkowej prowadzonej przez resorty gospodarki komunalnej, towarzyszyć miało 
rzetelne rozpoznanie i nadzór konserwatorski, w rzeczywistości stała się pretekstem 
do usuwania skutków wieloletnich zaniedbań i niegospodarności. Z pejzażu miast  
i miasteczek zniknęło wówczas wiele budynków znajdujących się w złym i średnim 
stanie technicznym, pozbawionych użytkowników, nadających się jednak do odbu‐
dowy. W późniejszym okresie zostały one najczęściej zastąpione zabudową blokową, 
która całkowicie zmieniła historyczne wnętrza miast. Ostatnim, ale znaczącym akor‐
dem tych zmian jest wzmożona fala inwestycyjna lat 90. XX w. i początku XXI w. 
Zachowane historyczne obiekty oraz ich otoczenie zaczynają ulegać istotnym prze‐
kształceniom,  najczęściej  niezgodnym  z  ich  pierwotnym  charakterem. Degradacji 
ulega zwłaszcza zabudowa dwudziestowieczna, deprecjonowana zarówno z uwagi 
na swój czas powstania, jak i prostotę modernistycznej formy. Jak zatem zarządzać 
krajobrazem kulturowym miasteczka, aby elementy historyczne i współczesne two‐
rzyły spójną tkankę, umiejętnie wtopioną w ukształtowany przez stulecia krajobraz 
miejski ?   
 
ANALIZA PRZEOBRAŻEŃ PRZESTRZENNYCH. STUDIUM PRZYPADKU 
SZCZYTNA 
 
Szczytno (niem. Ortelsburg) to niewielki ośrodek miejski położony na terenie 
Mazur Południowych (pow. ‐ 9,96 km
2
, liczba ludności w 2007 r.‐ 25.759 mieszkań‐
ców). Początki miasta wiążą się z istnieniem w sąsiedztwie zamku krzyżackiego, 
niewielkiej osady o charakterze służebnym. Czasy reformacji i sekularyzacja pań‐
stwa zakonnego przyniosły przekształcenie obronnej warowni w rezydencję elektora 
pruskiego. Związane z tym ożywienie budowlane dało impuls do rozwoju osady  
i stopniowego przekształcania jej w samodzielny organizm miejski. Miasto rozwijało 
się wzdłuż szerokiej, głównej ulicy pełniącej zarazem funkcję rynku. Pełne prawa 
miejskie Szczytno otrzymało 12 czerwca 1723 r., na mocy edyktu ogólnego króla pru‐
skiego Fryderyka Wilhelma I. Intensywny  rozwój przestrzenny Szczytna nastąpił  
73 
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

happyhour.opx.pl