Odmiany anatomiczne struktur ...

Odmiany anatomiczne struktur kostnych oczodołów, Materiały, Biologiczne, Biologia człowieka, Antropologia

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Czas. Stomatol., 2006, LIX, 12, 891-897
© 2006 Polish Stomatological Association
Odmiany anatomiczne struktur kostnych oczodołów
– badania czaszek ludzkich ze średniowiecznych
cmentarzysk*
Anatomical variants of human orbit bone structures
– examinations of skulls from medieval cemeteries
Stanisław Nitek
1
, Jarosław Wysocki
2, 3
Z Zakładu Anatomii Prawidłowej Centrum Biostruktury AM w Warszawie
1
Kierownik: prof. dr hab. med.
B. Ciszek
Z Kliniki Otolaryngologii i Rehabilitacji Oddziału Fizjoterapii AM w Warszawie
2
Kierownik: dr hab. med.
J. Wysocki
Z Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu
3
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. med.
H. Skarżyński
Streszczenie
Wprowadzenie:
w obszarze jamy kostnej oczodołu
spotyka się wiele odmian anatomicznych, których
znajomość pozwala przewidzieć i nierzadko uniknąć
jatrogennych powikłań.
Cel pracy
: określenie częstości występowania sto-
sunkowo rzadkich odmian anatomicznych w struk-
turach kostnych oczodołów.
Materiał i metody
: zbadano 182 oczodoły na 100
ludzkich czaszkach macerowanych, pochodzących
z wykopalisk cmentarzysk średniowiecznych Mało-
polski (Polska).
Wyniki:
obecność pojedynczego lub mnogiego
otworu oponowo-oczodołowego stwierdzono w 58
oczodołach (31,8%). Podwójny otwór podoczodoło-
wy (w jednym przypadku potrójny) stwierdzono w 24
oczodołach (13,2%). Występowanie kostnego kolca
bloczkowego stwierdzono tylko w jednym przypadku
(1%). Podobnie tylko w jednym oczodole obserwo-
wano szczelinę klinowo-jarzmową stanowiącą połą-
czenie jamy oczodołu z dołem skroniowym.
Podsumowanie:
wymienione wyżej anatomiczne
odmiany należy zawsze mieć na uwadze, gdyż mogą
one imitować stan chorobowy i mają istotne znacze-
nie w anatomii chirurgicznej jam oczodołowych.
Summary
Introduction:
There are many anatomical variants
of the bone structures of the orbit. Their recognition
often allows to avoid iatrogenic complications.
Aim of the study:
To determine the incidence of
relatively rare anatomical variants within orbital
bone structures
Material and methods:
182 orbits in 100 human
medieval Polish macerated skulls were investigated.
The skulls originated from excavations of medieval
cemeteries in Malopolska (Poland).
Results:
The presence of a single or multiple
meningo-orbital foramen was encountered in 58
orbits (31.8%). Double infraorbital foramen (and,
in one case, even triple) was present in 24 orbits
(13.2%). The presence of bony trochlear spine
was determined in one case only (1%). Also, only
one orbit had the spheno-orbital fissurewhichisa
communicating route from orbit to temporal fossa.
Conclusion:
One has to bear in mind that all of the
above mentioned anatomical variants may imitate
medical conditions and have a significance in the
surgical anatomy of the orbit.
HASŁA INDEKSOWE:
KEYWORDS:
oczodół, odmiany, kości, anatomia
orbit, anatomical variants, bones, anatomy
*Fragment rozprawy na stopień doktora nauk medycznych
.
891
S. Nitek, J. Wysocki
Czas. Stomatol.,
Wprowadzenie
Guzek oczodołowy kości jarzmowej (guzek
Witnala) stanowi miejsce przyczepu rozcięgna
mięśnia dźwigacza powieki górnej oraz więza-
dła powiekowego bocznego. Występuje on w
ponad 50% przypadków (15, 22). Z kolei od-
mianą anatomiczną w obrębie ściany górnej
oczodołu jest kostny kolec bloczkowy wystę-
pujący z częstością około 10% przypadków
(15).
W obrębie brzegu podoczodołowego może
występować odmiana w postaci bezpośrednie-
go szwu jarzmowo-łzowego, a zatem z pomi-
nięciem szczęki. Niekiedy stwierdza się wy-
stępowanie bardzo dużego haczyka łzowego
w formie izolowanej lub w połączeniu z obec-
nością dodatkowej tzw. kości szwu w tym ob-
szarze (15). Może także występować dodatko-
wy otwór podoczodołowy (9, 14). Kość pod-
niebienna (wyrostek oczodołowy) nie zawsze
bierze udział w tworzeniu dolnej ściany oczo-
dołu. U Japończyków występuje on tylko w
około 50% przypadków (14).
Do innych odmian anatomicznych oczodo-
łu należą: obecność dodatkowej kości oddzie-
lającej całkowicie lub częściowo wyrostek
czołowy szczęki od kości czołowej (tzw. kość
przedczołowa), brak kości łzowej, dwu– lub
trójdzielność kości jarzmowej (15). Rzadko
spotykaną odmianą anatomiczną związaną
ze szczeliną oczodołową dolną, występują-
cą w 2-3% przypadków, jest szczelina kli-
nowo-jarzmowa (4). Prawidłowo zbudowa-
ny oczodół człowieka, podobnie jak wyż-
szych naczelnych (w odróżnieniu do małpia-
tek i innych ssaków), nie komunikuje się z
dołem skroniowym (jest od niego całkowicie
oddzielony). Tylko w przypadkach, w któ-
rych kość jarzmowa i skrzydło większe ko-
ści klinowej nie zrastają się ze sobą, powstaje
szczelina klinowo-jarzmowa, łącząca oczo-
dół z dołem skroniowym.
Oczodół jest obiektem zainteresowania kilku
specjalności lekarskich: chirurgii szczękowo-
-twarzowej, okulistyki, otolaryngologii, neu-
rochirurgii, onkologii i radiologii. Jest to oko-
lica trudna chirurgicznie, gdyż na małej prze-
strzeni skupionych jest wiele ważnych struktur
anatomicznych (ryc. 1). Odmiany anatomiczne
spotykane w tym obszarze mają zatem znacze-
nie kliniczne (1, 2, 21, 22).
W ścianie przyśrodkowej oczodołu, w szwie
czołowo-sitowym jest położony otwór sitowy
przedni i tylny, przez które biegną naczynia
i nerwy tej samej nazwy (5). Otwór sitowy
przedni występuje stale, natomiast tylny wy-
kazuje stosunkowo dużą zmienność: może nie
występować lub przeciwnie – być obecny w
postaci mnogiej (10, 13, 19, 20, 21, 23).
W skrzydle większym kości klinowej, w
bliskim sąsiedztwie szczeliny oczodołowej
górnej może znajdować się mały otwór lub
kanalik, znany pod wieloma nazwami za-
równo w piśmiennictwie dotyczącym ana-
tomii człowieka, jak i anatomii porównaw-
czej. Określa się go jako: otwór łzowy, kanał
Hyrtla, otwór oponowo-oczodołowy, otwór
czaszkowo-oczodołowy, kanał czaszkowo-
-oczodołowy, otwór klinowo-czołowy (3, 6,
11, 12,
14, 16, 23).
Łączy on oczodół z dołem
środkowym czaszki i jest przeznaczony dla
gałęzi oponowej tętnicy łzowej, która two-
rzy w ten sposób zespolenie z tętnicą opono-
wą środkową, a zespolenie to jest obecne u
2/3 ludzi (7). Czasami szczelina oczodołowa
górna bywa połączona z otworem oponowo-
-oczodołowym (8). Położenie otworu może
mieć istotne znaczenie kliniczne; uszkodze-
nie podczas zabiegu w obrębie oczodołu tęt-
nicy oponowo-łzowej przechodzącej przez
otwór oponowo-oczodołowy wiąże się z prze-
dłużeniem czasu zabiegu (8).
892
2006, LIX, 12
Odmiany anatomiczne oczodołów
Cel pracy
(kresy, guzki, guzowatości), tępy brzeg po-
doczodołowy i nadoczodołowy, wydatny łuk
brwiowy i silniej rozwinięty wyrostek sutko-
wy. U mężczyzn ponadto oczodoły są sze-
rzej rozstawione i niższe niż u kobiet. Czoło
u mężczyzn pochylone jest do tyłu, podczas
gdy u kobiet jest ono ustawione prawie piono-
wo, z powodu wydatnych u nich guzów czo-
łowych.
Dokonano oceny anatomicznej oczodołu
oraz występujących w jego obrębie odmian
anatomicznych. Określono częstość ich wy-
stępowania pod kątem znaczenia klinicznego.
W analizie statystycznej dotyczącej wpływu
płci na badane cechy stosowano test t-Studen-
ta. Dodatkowo dla określenia, jaki wpływ na
wartość badanego parametru wielkościowego
ma strona ciała obliczano tzw. „test różnic”
dla prób zależnych (powiązanych). Przyjęto
poziom istotności α=0,05.
Celem pracy była ocena odmian anatomicz-
nych w oczodole oraz określenie częstości ich
występowania mające istotne znaczenie w ana-
tomii chirurgicznej kostnych jam oczodoło-
wych.
Materiał i metody
Materiał stanowiło 100 czaszek ludzkich po-
pulacji polskiej ze 182 dobrze zachowanymi
oczodołami, udostępnionych dzięki uprzejmo-
ści Zakładu Antropologii Historycznej Instytutu
Archeologii UW w Warszawie. Czaszki po-
chodziły z wykopalisk cmentarzysk średnio-
wiecznych (X-XIII w.) Małopolski ze stano-
wisk: Złota Pińczowska, Wiślica, Pińczów i
Kije. Opis powyższych stanowisk zawarty jest
w odnośnym piśmiennictwie (24).
Płeć ustalano na podstawie wielu standar-
dowych cech dymorficznych czaszek (15).
Czaszki męskie są także masywniejsze, a ich
wymiary liniowe oraz pojemność puszki mó-
zgowej lokują się w wyższych zakresach niż
czaszek żeńskich. Czaszki męskie charaktery-
zują silniej zarysowane przyczepy mięśniowe
Wyniki
Wyniki obserwacji zestawiono w tabeli I,
natomiast ich ilustrację stanowią kolejne ry-
ciny (ryc. 2-6). Obecność pojedynczego lub
mnogiego otworu oponowo-oczodołowego
Ta b e l a I . Odmiany anatomiczne struktur kostnych oczodołów – badania czaszek ludzkich ze średnio-
wiecznych cmentarzysk
Badana cecha
Płeć
M
K
Otwór oponowo-oczodołowy
pojedynczy
22
21
mnogi
8
7
Guzek oczodołowy kości jarzmowej
53
32
Kolec bloczkowy
1
0
Mnogi otwór podoczodołowy
15
9
Szczelina klinowo-jarzmowa
1
0
893
S. Nitek, J. Wysocki
Czas. Stomatol.,
Ryc. 1. Preparat oczodołu lewego – widok z boku
(po przecięciu nerwu wzrokowego); 1 – nerw łzo-
wy, 2 – nerw wzrokowy (przecięty), 3 – gałka oczna,
4 – mięsień prosty boczny (przecięty), 5 – mięsień
skośny dolny, 6 – mięsień prosty dolny, 7 – gałąź
dolna nerwu okoruchowego, 8 – gruczoł łzowy.
Ryc. 3. Guzek oczodołowy kości jarzmowej; 1 –
szczelina oczodołowa górna, 2 – kanał wzrokowy,
3 – otwór gruszkowaty, 4 -otwór oponowo-oczodo-
łowy, 5 – guzek oczodołowy kości jarzmowej.
Ryc. 2. Mnogi (potrójny) otwór oponowo-oczodoło-
wy; 1 – kanał wzrokowy, 2 – szczelina oczodołowa
górna, 3 – otwory oponowo-oczodołowe.
Ryc. 4. Kolec bloczkowy; 1 – szczelina oczodołowa
górna, 2 – kanał wzrokowy, 3 – otwór gruszkowaty,
4 – kolec bloczkowy.
(ryc. 2) stwierdzono w 58 oczodołach spośród
182 z zachowaną dobrze ścianą boczną oczo-
dołu, co stanowi 31,8% oczodołów pozwala-
jących na analizę tej cechy. Otwór ten wystę-
pował z podobną częstością u obu płci. W 15
przypadkach był to otwór mnogi.
Guzek oczodołowy kości jarzmowej (tzw.
Guzek Witnala) występował obustronnie w 53
czaszkach męskich (91%) i w 32 czaszkach
żeńskich (76,2%). Jedną z form guzka ilustruje
rycina 3. Występowanie kostnego kolca blocz-
kowego (ryc. 4) stwierdzono natomiast tylko w
jednym przypadku (1%) w prawym oczodole
na czaszce męskiej (lewy całkowicie zniszczo-
ny – nie był do oceny).
Podwójny (w jednym przypadku potrójny)
otwór podoczodołowy (ryc. 5) stwierdzono na
czaszkach męskich w 15 oczodołach (8,2%)
oraz w 9 oczodołach (4,9%) na czaszkach żeń-
skich. Różnica w występowaniu otworu na
czaszkach obu płci była statystycznie istotna
(znamiennie częściej otwór mnogi występo-
894
2006, LIX, 12
Odmiany anatomiczne oczodołów
Ryc. 5. Otwór podoczodołowy dodatkowy; 1 – ka-
nał wzrokowy, 2 – szczelina oczodołowa górna,
3 – otwór gruszkowaty, 4 – otwór podoczodołowy,
5 – otwór podoczodołowy dodatkowy
.
Ryc. 6. Szczelina klinowo-jarzmowa; 1 – szczelina
oczodołowa dolna, 2 – szczelina klinowo-jarzmo-
wa.
wał na czaszkach męskich). Nie obserwowa-
no natomiast istotnej statystycznie zależności
od strony ciała. Otwór podoczodołowy przyj-
mował kształt mniej lub bardziej regularnego
owalu.
Oceniając występowanie szczeliny klinowo-
-jarzmowej wykluczono czaszki, w których
zniszczenia mechaniczne mogły jako artefakt
imitować ten obraz. Prawdziwą szczelinę kli-
nowo-jarzmową w badanym materiale zaob-
serwowano zatem tylko w jednym przypadku
(ryc. 6).
Guzek oczodołowy kości jarzmowej stwier-
dzono w badanym materiale w 85% przypad-
ków, częściej u mężczyzn. Według innych ba-
daczy struktura ta występuje w 54-95% przy-
padków (14, 22). Część autorów (14) podkre-
śla fakt częstszego występowania guzka na
czaszkach męskich, co jest zgodne z obserwa-
cjami własnymi.
Otwór podoczodołowy pojedynczy wystę-
puje w około 90% przypadków
,
podwójny
w pozostałych 10% (1, 9). W badanym ma-
teriale podwójny (w jednym przypadku po-
trójny) otwór podoczodołowy stwierdzono w
13,2% czaszek, istotnie częściej u mężczyzn,
ale bez istotnej różnicy w zależności od stro-
ny ciała.
Kolec bloczkowy występuje z częstością 7 –
15% przypadków (14). Występowanie kostne-
go kolca bloczkowego stwierdzono na czaszce
męskiej tylko w prawym oczodole (lewy cał-
kowicie zniszczony – nie był do oceny). Jest
to wartością znacznie zaniżoną wobec danych
podawanych przez innych autorów (14) i nie
Omówienie wyników i dyskusja
Otwór oponowo-oczodołowy występuje we-
dług różnych autorów od 6 do 49% przypad-
ków (8, 12, 16, 17, 18). Otwór ten także sto-
sunkowo często, bo w 3-15% przypadków
–
bywa podwójny (6, 8, 12, 17, 18). Jak wynika
z przedstawionych wyników otwór oponowo-
-oczodołowy występuje stosunkowo często,
bo u blisko 32% badanej populacji.
895
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

happyhour.opx.pl